Niyet, ibadeti bilinçli şekilde yerine getirme kararıdır. Diyanet İşleri Başkanlığı kaynaklarına göre, farz oruçlarda niyetin geceden ya da en geç imsak vaktine kadar yapılması gerekir. Bu zaman diliminde niyet edilmezse oruç geçerli sayılmaz ve kaza tutulması gerekir. Çünkü oruç, manevi değeri yüksek bir ibadettir ve ibadetin özü, kişinin bilinçli yönelmesini içerir.
NİYET ETMEDEN ORUÇ GEÇERLİ OLUR MU? Bazı mezheplerde nafile oruç için öğleye kadar niyet etme esnekliği bulunsa da farz oruçta bu kural geçerli değildir. Niyetin kalpten olması, sözle ifade edilmesinden daha önemlidir. İmsak vaktinden sonra kasten veya ihmalkârlıkla niyet getirilmezse o günün orucu sayılmaz. Bu durumda, kaçırılan o gün kaza edilmelidir. Manevi sorumluluğu yerine getirebilmek için niyet şartı ihmal edilmemelidir. NİYET ETMEDEN ORUÇ TUTMAK HANGİ DURUMLARDA KAZA GEREKTİRİR? Farz oruçlarda niyet olmadan tutulan gün geçersiz sayılır ve kaza gerektirir. Ramazan orucunda, niyet geceden veya imsak vaktine dek yapılmalıdır. Bu vakit geçtikten sonra herhangi bir şekilde niyet getirilmediği halde oruç tutulsa bile ibadet tam kabul edilmez. Bu durumun temel sebebi, oruç ibadetinin bilinçli bir tercih olmasını gerekli kılan fıkhi hükümlerdir. Diyanet’in görüşüne göre, kasten veya unutularak niyet etmeden Ramazan orucu tutmak geçerli olmadığı için o günün sonradan kaza edilmesi zorunludur. Nafile oruçlarda ise bazı mezhepler, günün erken saatlerinde henüz yiyip içilmemişse niyet edilebileceğini belirtir. Fakat farz oruçlarda bu esneklik yoktur. Bu yüzden niyet etmeden oruç tutulursa kaza orucu kaçınılmaz olur. NİYET ETMEDEN TUTULAN ORUÇ BOZULMUŞ SAYILIR MI? Niyet getirilmeden başlanan farz oruç, teknik anlamda hiç başlamamış kabul edilir. Bu nedenle “bozulmak” yerine geçersiz bir oruç söz konusudur. İbadet niyetle anlam kazanır ve Diyanet’in de belirttiği üzere niyet, orucun temel şartlarındandır. Eğer imsak vaktinden sonra bilinçli şekilde niyet edilmediyse o gün oruç tutulmuş olsa dahi dinen makbul sayılmaz. Sonuç olarak niyet etmeden başlanılan oruç, sanki hiç niyet edilmemiş gibi olur ve o güne dair oruç bozulmamış değil, aslında hiç geçerli olmamış sayılır. Dolayısıyla bu durumda kaza tutmak gerekir. Böyle bir ibadette eksik kalan unsur niyet olduğundan, oruç geçersiz kategorisine girer ve yeniden telafi edilmelidir. NİYET ETMEDEN TUTULAN ORUÇ İÇİN FİDYE GEREKİR Mİ? Fidye, orucu sağlığı elvermeyen yaşlı veya kalıcı hastalar için söz konusu olan bir bedeldir. Niyet etmeden tutulan farz oruç ise sırf niyet eksikliği nedeniyle geçersiz sayıldığı için fidye ile değil, kaza ile telafi edilir. Diyanet’in açıkladığı hükümlerde, niyet edemeyecek sağlık durumunda olan kişiler dahi, eğer orucu bizzat tutmaya güçleri yetmiyorsa fidye verebilir. Ancak sağlıklı bir mükellefin, niyet etmeden tuttuğu orucun karşılığı fidye değildir. Çünkü asıl eksiklik, orucun temel şartı olan niyetin yerine getirilmemesinden kaynaklanır. Bu durumda yapılması gereken, şartlara uygun şekilde orucun kaza edilmesidir. Fidye uygulaması, başka bir mazeret türünü ifade eder.
Nafile oruçlarda, sabah kalkıldığında henüz bir şey yenmemiş ve içilmemişse öğleye kadar niyet etmek bazı mezheplere göre mümkündür. Ancak farz oruç, özellikle Ramazan'da, sabah imsak vaktinden sonra niyet etmek geçerli sayılmaz. Bu konuda Diyanet İşleri Başkanlığı da farz oruçlarda niyetin vaktinde yapılması gerektiğini belirtir. Sabah kalkıldıktan sonra niyet edilse de eğer imsak vakti aşıldıysa farz oruç için geçerli bir niyet oluşmaz. Bu durumda o günün orucu nafile hükmüne de girmez, çünkü Ramazan sürecindeki ibadet farz olarak değerlendirilir. Sonuç olarak “sabah niyeti” yalnızca nafile oruçlarda sınırlı bir esnekliğe sahiptir. Farz oruç için niyetin geceden yapılması gerekir. NİYET ETMEDEN ORUÇ TUTARKEN SU İÇMEK ORUCU BOZAR MI? Farz oruçta niyet etmeden bir gün geçirildiğinde, teknik anlamda zaten geçerli bir oruçtan söz edilemez. Bu durumda kişi su içtiğinde “oruç bozuldu” denemez, çünkü niyet eksikliği orucu baştan geçersiz kılmış olur. Yine de orucu tutmak isteyen kişiye, vakti içinde niyet etmeyince ibadetin şartını yerine getirmemiş sayıldığı hatırlatılır. O gün, gerçek manada oruç yükümlülüğü yerine gelmediği için su içmek bozulma hükmünü değil, geçersiz olan orucun kaza edilmesi gerektiğini gösterir. Diyanet görüşlerine göre, niyet olmadan tutulan farz oruçlar geçerli değildir. Bu nedenle gün içerisinde içilen su, zaten başlamamış olan orucu etkilemez, ancak kaza borcu vardır. NİYET ETMEDEN ORUÇ HANGİ DURUMLARDA FARZ SAYILIR? Genel fıkhi kaidelere göre niyet, ibadeti ibadet kılan bir unsurdur. Niyetsiz tutulan bir farz oruç, fıkhi anlamda “farz sayıldı” denemeyecek bir durumdur. Diyanet’e göre Ramazan orucu gibi farz ibadetlerde niyet, olmazsa olmaz şarttır. Dolayısıyla niyetin eksik olduğu hallerde, o oruç farz olarak kabul edilmez. Bazen bilinçli veya istem dışı nedenlerden dolayı niyet unutulabilir. Fakat niyetsiz oruç hiçbir durumda farz hükmü taşımaz ve mutlaka kaza edilmesi gerekir. Sadece nafile oruçlarda, belli saatlere kadar yeme içme olmamışsa niyet yapılabilir. Bu esneklik farz oruçlar için söz konusu değildir. Bu yüzden niyet etmeden tutulan oruç, farz sayılmaz. NİYET ETMEDEN ORUÇ TUTAN KİŞİ NASIL TELAFİ EDER? Farz veya vacip bir oruçta niyet getirmeden tutulan gün, geçerli bir ibadet sayılmaz. Bu nedenle kaza orucu şeklinde telafi yapılır. Kaza, kaybedilen farz veya vacip ibadeti sonradan yerine getirmeyi ifade eder. Diyanet fetvalarına göre, Ramazan’da niyet etmeden tutulan gün, o günün bitiminde artık geçmiş bir ibadet haline gelir. Dolayısıyla niyet eksikliği nedeniyle geçersiz kalan bu günü, daha sonraki bir zamanda uygun vakitte telafi etmek gerekir. Telafi esnasında da yine niyet yapılması şarttır. Orucun kabulü için niyetin zamanında ve bilinçli şekilde yapılması önem taşır. Kısaca, eksik kalan unsur olan niyet, kaza ile tamamlanır.
İslam hukukunda orucun farz kılındığı ayetler ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) uygulamaları, orucun niyetle şekillendiğini gösterir. “Ameller niyetlere göredir” hadisi, ibadetin özünde niyetin zorunluluğunu vurgular. Diyanet İşleri Başkanlığı da bu hadis ve ilgili ayetleri temel alarak farz oruçlarda niyetin şart olduğunu belirtir. Fıkıh kitaplarında, niyet olmadan ibadetin Allah’a yönelme bilincini içermediği, dolayısıyla geçerli sayılmayacağı yazılıdır. Bu bağlamda Şafii, Hanefi, Maliki ve Hanbeli mezheplerinin hepsi, özellikle farz oruçlarda niyetin gerekliliği üzerinde ittifak etmiştir. Nafile oruçlarda ise günün erken saatlerinde niyet etme gibi farklı yorumlar bulunsa da farz oruçta niyet asla ihmal edilmez. NİYET ETMEDEN ORUÇ VE SEHVEN YEMEK YEME DURUMU NASIL DEĞERLENDİRİLİR? Niyet etmeden başlanan bir oruç, fıkhen ibadet statüsünde değildir. Bu nedenle sehven (yanılarak) yemek yeme gibi durumlar, aslında var olmayan bir orucu bozmuş olmaz. Diyanet’e göre, sehven yemek içmek bile gerçek bir orucu bozmazken, niyetin hiç yapılmamış olması ibadeti başlatmadığı için orada bozulma söz konusu değildir. Yine de günü oruç tutar gibi geçiren bir kişi, imsak vaktinden sonra niyet etmediği için geçerli bir ibadet içinde sayılmaz. Sehven yeme durumunun hükmü genelde niyetli bir oruç için ele alınır. Bu sebeple niyet eksikse sehven yemek, orucun var olmadığı ortamda gerçekleştiğinden, kaza mecburiyeti yine niyetsizlikten kaynaklanır. NİYET ETMEDEN ORUÇ İLE İLGİLİ DİYANET'İN GÖRÜŞÜ NEDİR? Diyanet İşleri Başkanlığı, farz oruçlarda niyetin zamanında yapılmasını temel bir şart olarak ortaya koyar. Özellikle Ramazan ayı orucunda, niyetin geceden veya imsak vakti girmeden önce getirilmesi gerektiği vurgulanır. Eğer bu vakit geçtikten sonra niyet edilirse, oruç sahih olmaz. Bu hüküm, “ibadette şuur” ilkesine dayanır. Diyanet kaynaklarında yer alan bilgilere göre, nafile oruçlarda gün içinde niyet etmenin sınırlı bir esnekliği olsa da farz ibadetlerde niyetin vakti geçerse oruç geçersiz sayılır. Dolayısıyla Diyanet’in resmi fetva ve açıklamalarında, “niyet etmeden oruç” tabirinin doğru olmadığı ve mutlaka kaza yoluyla telafinin gerektiği ifade edilir. NİYET ETMEDEN ORUÇ FAKİHLERİN GÖRÜŞÜNE GÖRE CAİZ MİDİR? Fıkhi mezheplerin tamamına göre, farz oruçlarda niyet şarttır. Hanefi, Şafii, Maliki ve Hanbeli mezheplerinin hepsi, Ramazan orucu gibi farz ibadetler için geceden niyet edilmesi gerektiğini belirtir. Bu görüşlere göre niyet olmadan oruç tutmak caiz sayılmaz. Sadece nafile oruçlar konusunda, gün içinde yiyip içmemiş olmak kaydıyla öğleye kadar niyet edilebileceği yönünde bazı esneklikler vardır. Fakat farz oruçlarda bu esneklik geçerli değildir. Diyanet de aynı doğrultuda fetva vermekte, “niyet” kavramının orucu ibadet statüsüne taşıyan esas unsur olduğunu vurgulamaktadır. Bu nedenle fıkhi açıdan niyetsiz orucun caizliği söz konusu değildir ve kaza gerekir.
Niyet etmeden tutulan oruç, baştan geçersiz olduğu için kefaret değil kaza söz konusudur. Kefaret, bilerek oruç bozma halinde gereken ceza niteliğindeki ibadettir. Oysa niyet eksikliği, orucun başlamasına engel olur. Diyanet’in görüşlerine göre, farz oruçlara niyetsiz başlandığında, oruç dinen başlamamış kabul edilir ve kefaret şartları oluşmaz. Ancak kaza zorunlu hale gelir. Çünkü kasten veya sehven, vakit içinde niyet getirilmediği için o günün ibadeti boşa gitmiş sayılır. Sonuçta niyet olmadan oruç tutan kişi, ibadet sorumluluğunu yerine getirmediği için kaçırdığı o günü sonradan kaza etmelidir. Böylece ihmal edilen farz ibadetin borcu ödenmiş olur. NİYET ETMEDEN ORUÇ TUTMA HAKKINDA EN ÇOK YAPILAN YANLIŞLAR NELERDİR? En sık yapılan yanlışlardan biri, “Kalple niyet ettim ama bunu dillendirmedim” diyerek niyet vakti kaçtıktan sonra oruca devam etmektir. Oysaki farz oruçlarda niyetin vakti imsak öncesi veya en geç imsakla eş zamanlıdır. Diyanet’e göre, sözle ifade edilmesi şart değildir ama kalple de niyetin zamanında yapılması gerekir. Bir diğer yaygın yanlış, nafile oruç kuralının farz oruçlarda da geçerli olduğunu düşünmektir. Bazı mezheplere göre nafilede öğleye kadar niyet geçerli olsa da Ramazan orucunda bu esneklik yoktur. Ayrıca “Niyet etmesem de oruç borcum biter” düşüncesi de yanlış bir kanaattir. Oruç, mutlaka niyetle geçerli hale gelir. NİYET ETMEDEN ORUÇ TUTMAK HANGİ HALLERDE GEÇERLİ SAYILABİLİR? Niyet etmeden tutulan oruç, genel olarak farz ibadetlerde geçerli kabul edilmez. Sadece nafile oruçlarda, eğer güneş doğduktan sonra hiçbir şey yenmemiş ve içilmemişse öğleye kadar niyet etme imkânı bazı mezheplerce tanınır. Diyanet’in vurguladığı husus ise farz ve nafile oruç arasında bu konuda fark olduğudur. Ramazan orucu gibi farz olan ibadetlerde, imsak vaktinden sonra niyet etmek orucu geçerli kılmaz. Dolayısıyla niyet etmeden tutmak, ancak nafile oruçlarda belirli koşulları sağlarsa günü kurtarır. Yine de en doğru yaklaşım, her ibadette niyetin en baştan yapılmasıdır. Bu şekilde oruç ibadetinin bilinci ve sevabı da tam olarak sağlanmış olur.Kaynak: diyanet.gov.tr